ΔΗΜΟΣ ΑΤΣΑΛΗΣ

 

Δήμος Ατσάλης (Στυλιανός Βαλσαμής ή Γιαννακάκης) 1914-1967:

ο αγωνιστής και ποιητής του 54^ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ

 

 

 

Επιμέλεια αφιερώματος: Αγγελική Νικολάου

 

Ανάμεσα στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης 1941-44 υπήρξαν κάποιοι που εμπνεύστηκαν καλλιτεχνικά, κατά τη συμμετοχή τους στον αγώνα κατά των κατακτητών, και αποτύπωσαν με τη λογοτεχνική και τη θεατρική τους γραφή σημαντικές του στιγμές: Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Μάρκος Αυγέρης, Κατίνα Παππά, Άλκη Ζέη, Βασίλης Ρώτας, Γιώργος Κοτζιούλας, Κίτσος Μακρής, για να αναφέρουμε μόνο μερικούς. Ανάμεσα σε αυτούς ο Δήμος Ατσάλης, φιλολογικό ψευδώνυμο του αγωνιστή και λαϊκού ποιητή Στυλιανού Βαλσαμή ή Γιαννακάκη.

 

            Ο Στυλιανός Βαλσαμής ή Γιαννακάκης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη την 1^η Ιανουαρίου 1914 (ή το 1913 σύμφωνα με το σχολικό αρχείο). Ο πατέρας του,  Αθανάσιος Βαλσαμής, ναυτικός και πλοιοκτήτης, με το ξέσπασμα του Α΄ Π.Π. διέφυγε κρυφά από την Πόλη για να αποφύγει τη στράτευση από το τουρκικό κράτος. Με τον μικρό Στέλιο και τη μητέρα του βρέθηκαν ξανά μαζί πρώτα στην Καβάλα κι έπειτα στη Θάσο, ενώ μετά το τέλος του πολέμου εγκαταστάθηκαν οριστικά στον Βόλο.

            Τον Στέλιο τον βρίσκουμε καταχωρισμένο (με διπλό επώνυμο) στα Μαθητολόγια και Βιβλία Ελέγχου του Γ΄ Ελληνικού και του Πρακτικού Λυκείου Βόλου, στα αντίστοιχα αρχεία που απόκεινται στα ΓΑΚ Μαγνησίας, να φοιτά διαδοχικά στα παραπάνω σχολεία στο διάστημα 1925-1929. Η φτώχεια ωστόσο της οικογένειας τον αναγκάζει να σταματήσει πολύ γρήγορα το Πρακτικό Λύκειο και να βγει στη βιοπάλη μαθαίνοντας την τέχνη του σιδερά. Ωστόσο, δεν εγκατέλειψε ποτέ τη μελέτη και ποτέ δεν έσβησε η αγάπη του για τα γράμματα.

            Το 1934, στην Καλαμάτα όπου εργάζεται σε μηχανουργείο, αναπτύσσει συνδικαλιστική δράση και εντάσσεται στο εργατικό κίνημα. Από το τέλος του 1936 εγκαθίσταται με την οικογένειά του μόνιμα στον Βόλο, σε ένα προσφυγικό σπίτι στη Νέα Ιωνία, και εργάζεται σε εργοστάσια της πόλης. Το 1938 συλλαμβάνεται για την αντιδικτατορική του δράση ενάντια στο μεταξικό καθεστώς της 4^ης Αυγούστου και μεταφέρεται στις φυλακές της Αίγινας, από όπου αποφυλακίζεται το 1939.

            Η έναρξη του πολέμου τον βρίσκει στον Βόλο, όπου εργάζεται σε εργοστάσιο της πόλης. Στη διάρκεια της τριπλής φασιστικής κατοχής της χώρας μας ο Στέλιος, με το ψευδώνυμο πλέον Δήμος Ατσάλης, παίρνει μέρος στην Εθνική Αντίσταση οργανωμένος στο εργατικό ΕΑΜ και στον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Με την ανάπτυξη του αντάρτικου περνά στον μόνιμο ΕΛΑΣ και τοποθετείται ως καπετάνιος διμοιρίας και διαφωτιστής του 54^ου Συντάγματος, ενώ αργότερα ως λοχίας και επιλοχίας λόχου προκαλύψεως και λόχου πυροβόλων.

            Παράλληλα συμμετέχει στην καλλιτεχνική ομάδα του 54^ου Συντάγματος, του οποίου γράφει τον ύμνο. Ο ύμνος αυτός, μελοποιημένος από τον μαέστρο και συναγωνιστή του Ντίνο Πάντα, τραγουδιέται από τους αντάρτες και περνάει από στόμα σε στόμα στον λαό της Θεσσαλίας. Με την καλλιτεχνική ομάδα, που περιλαμβάνει, ανάμεσα στους άλλους, 10 αντάρτες χορωδούς από τις παλιές χορωδίες του Βόλου (Απ. Αγγελίτσα, Απ. Βογιατζή, Κ. Βιτόπουλο, Δ. Καλατζή, Γ. Χατζηευθυμίου, Κ. Τσάπη, Αχ. Δημητριάδη, Κ. Καραμαρλή, Μ. Πολυχρονίδη, Π. Καθηνιώτη), ο Ατσάλης και ο Πάντας περιοδεύουν σε χωριά του Πηλίου, του Μαυροβουνίου και του Κισσάβου, παρουσιάζοντας συναυλίες και μεταδίδοντας ενθουσιασμό και πίστη στον αγώνα. Η πρώτη συναυλία της χορωδίας δίνεται την άνοιξη του 1944 στο Βένετο, με την παρουσία όλων των κατοίκων του χωριού και όλων των ανταρτών  της περιοχής και της Διοίκησης του Συντάγματος (Πηλιορείτης, Νοταράς), ενώ η δεύτερη στη Μονή Φλαμουρίου. Κάθε συναυλία περιλαμβάνει αντάρτικα τραγούδια, απαγγελίες από τον Δήμο Ατσάλη, πρόζα με αντιστασιακό περιεχόμενο και ομιλία πολιτικού περιεχομένου από τον Ντίνο Πάντα, που είναι κι αυτός μέλος της Επιτροπής Διαφώτισης. Πολλά, επίσης, από τα αντιστασιακά του ποιήματα  δημοσιεύονται στον παράνομο-αντιστασιακό Τύπο (εφ. Αναγέννηση, Εργατική, Ρήγας κ.ά.), αλλά και στα Ελεύθερα Γράμματα αργότερα, ενισχύοντας το φρόνημα του λαού απέναντι στους κατακτητές και προτρέποντας σε πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες.

            Στη μεταπολεμική και μετεμφυλιακή περίοδο βιώνει μια δύσκολη οικονομική και οικογενειακή κατάσταση, ενώ αργότερα με τον αδερφό του γίνονται συσκευαστές μπαχαρικών και αργότερα έμποροι. Παράλληλα συνεχίζει να γράφει ποιήματα και να μελετά φιλοσοφία, ενώ τη δεκαετία του 60 εκδίδει 2 ποιητικές συλλογές και αρκετές μελέτες πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού.

            Το 1967, με την επικράτηση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, η προσπάθεια για την έκδοση των ποιημάτων της ΕΑΜικής περιόδου διακόπτεται. Στις 17 Δεκεμβρίου 1967 ο Στέλιος/Δήμος Ατσάλης πεθαίνει αιφνίδια, αφήνοντας το έργο του ημιτελές.

            Το 2010 εκδίδεται στον Βόλο, με επιμέλεια και εισαγωγή του Βασίλη Πλάτανου, η συλλογή ποιημάτων του Δήμου Ατσάλη Το Νέο Αρματολίκι, που δεν είχε προλάβει να εκδώσει ο ίδιος. Πρόκειται για 66 ανέκδοτα ποιήματά του – μερικά από τα οποία είχαν δημοσιευτεί στον παράνομο-αντιστασιακό Τύπο – που σχετίζονται άμεσα με τα γεγονότα που έζησε ο ίδιος στην περιοχή της Θεσσαλίας την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης ως αντάρτης του ΕΛΑΣ. Η ποίησή του διαπνέεται από ρεαλισμό και έντονη εικονοπλασία, έχει λόγο ζωντανό και άμεσο και επιρροές από το δημοτικό τραγούδι. Στα ποιήματά του αναδεικνύεται ο εθνικός και κοινωνικός χαρακτήρας του αγώνα του λαού και το μεγαλείο της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης. Ο ίδιος γράφει για την τέχνη: «Η τέχνη είναι ταξική. Είναι πάντοτε με την τάξη που πάει μπροστά, αλλιώς είναι ξεπερασμένη, νεκρή τέχνη».

Ωστόσο, μετά την απελευθέρωση από τους κατακτητές, η βία και η τρομοκρατία του επίσημου κράτους και παρακράτους έστειλαν χιλιάδες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στις φυλακές, τις εξορίες και τα εκτελεστικά αποσπάσματα και οι συνεργάτες των κατακτητών βρέθηκαν ξανά στην εξουσία. Εύστοχα ο Ατσάλης έγραψε:

«Έρμε ντουνιά κι απάντεχε, πώς τα ‘φερε η κατάρα

Να πάρουν οι κακοί τιμή, οι πρόστυχοι λουφέδες

Κι οι αγωνιστές που πάλεψαν, να ‘χουνε χειροπέδες».

           

 

 

Πηγές:

-          ΓΑΚ Μαγνησίας, Αρχείο Γ΄ Ελληνικού Σχολείου Βόλου, Αρχείο Πρακτικού Λυκείου Βόλου, Αρχείο Πρωτοβάθμιας Επιτροπής Αναγνώρισης των Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης 1941-44

-          Γρηγόρης Ρέντης, 54^ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Αθήνα 1984

-          Νίτσα Κολιού, Άγνωστες πτυχές Κατοχής και Αντίστασης 1941-44, Βόλος 1985

-          Δήμος Ατσάλης, Το Νέο Αρματολίκι. Ποιήματα (1965), επιμ. Β. Πλάτανος, Βόλος 2010

-          Νίκος Στουρνάρας, Μαγνησία 1943-44, Η τραγωδία της Κατοχής

-          Διαδίκτυο (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ κ.λπ.)

 

Ευχαριστούμε τον Αντώνη Τσολάκη για την πρόταση και το βιβλίο των ποιημάτων.

 

Η  χορωδία του 54ου Συντάγματος ΕΛΑΣ   Πήλιο