Ο Τύπος στην Κατοχή
Της Ελένης Πασχαλούδη
Στην Ελλάδα ο ρόλος του Τύπου ήταν από τη στιγμή της δημιουργίας του ιδιαίτερα σημαντικός. Ήδη από την έκδοση της πρώτης επαναστατικής ελληνικής εφημερίδας που τυπώθηκε στη Βιέννη[1] από τους αδελφούς Μαρκίδη Πούλιου το Δεκέμβριο του 1790 προεικονιζόταν ότι ο ελληνικός Τύπος επρόκειτο να είναι παρών και ενεργός στην κοινωνική αλλά κυρίως στην πολιτική ζωή των Ελλήνων. Έτσι κι έγινε. Έκτοτε συνεχίστηκε αδιαλείπτως η ελληνική δημοσιογραφική δραστηριότητα που απέβη εντέλει κάτω από διαφορετικές κάθε φορά συνθήκες εθνικού βίου σημαντικός και δυναμικός παράγοντας της ελληνικής κοινωνίας.
Ο ελληνικός Τύπος αναπτύχθηκε ραγδαία. Τόσο από πλευράς θεματολογίας και αριθμού σελίδων όσο και τεχνικά. Ενώ ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα η ανάγνωση των εφημερίδων γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των Ελλήνων πολιτών. Κυρίως στις πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο όπου οι εφημερίδες φτάνουν ακόμη και με καθυστέρηση. Η ανάγνωση δε γίνεται μόνο ιδιωτικά στα σπίτια, αλλά πολλές φορές και μεγαλόφωνα, στα καφενεία ώστε να ακούν και εκείνοι οι οποίοι δεν γνωρίζουν ανάγνωση, όσα ενδιαφέροντα γράφουν οι εφημερίδες από ειδήσεις μέχρι λόγους πολιτικών αρχηγών.
Και βέβαια αυτό που κρατά το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού αμείωτο είναι η πολιτική, καθώς οι ελληνικές εφημερίδες είναι έντονα πολιτικοποιημένες. Οι ιδεολογικές και πολιτικές τάσεις της Μεγάλης Ιδέας και του Διχασμού αλλά και η εμφάνιση των πρώιμων σοσιαλιστικών κινημάτων προκαλούν την έντονη πολιτικοποίηση του ελληνικού Τύπου. Βέβαια, αυτή η τάση της πολιτικοποίησης υπήρχε ήδη από τον 19ο αιώνα. Αλλά στις αρχές του 20ου και κυρίως στην περίοδο του Εθνικού Διχασμού γίνεται ακόμη εντονότερη. Εκείνη την εποχή οι εφημερίδες δεν είναι απλώς βενιζελικές ή βασιλικές αλλά παίζουν κομβικό ρόλο στην διαμόρφωση της ιδεολογίας των αναγνωστών τους και λειτουργούν και αμφίδρομα. Μεταφέρουν αφενός την κομματική γραμμή στους αναγνώστες της παράταξης, αλλά και πληροφορούν τις κομματικές και πολιτικές ελίτ για την ροπή της κοινής γνώμης. Επίσης πρέπει να πούμε ότι εκείνη περίπου την εποχή η Αριστερά αποκτά και αυτή τη δική της εκπροσώπηση στον Τύπο, τα δικά της έντυπα με πιο γνωστή περίπτωση τον Ριζσοπάστη, ο οποίος εκδίδεται για πρώτη φορά το 1916. Αυτή είναι και η αρχή της έκδοσης κομματικών οργάνων τα οποία ξεφεύγουν από τον ρόλο της εφημερίδας και γίνονται όργανα ενός κομματικού φορέα με κύριο στόχο όχι την ενημέρωση, αλλά την προώθηση συγκεκριμένων ιδεολογικών θέσεων.
Όλα αυτά βέβαια μέχρι το 1936. Γιατί όπως είναι γνωστό από τις 4 Αυγούστου εκείνης της χρονιάς εγκαθιδρύεται η διδακτορία του Μεταξά και ο Τύπος υπόκειται σε μια πρωτοφανή και σκληρή λογοκρισία. Η λογοκρισία βέβαια δεν είναι καινούργια υπάρχει από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους αλλά αυτή τη φορά γίνεται αυστηρά και τόσο συστηματικά. Τότε ο Ριζσπάστης παύει να εκδίδεται ενώ οι υπόλοιπες εφημερίδες ελέγχονται καθημερινά. Αυτό σημαίνει ότι ο πολιτικός χαρακτήρας των εφημερίδων χάνεται. Εξαφανίζεται. Ο Τύπος μπορεί βέβαια να δημοσιεύει ειδήσεις από την Ελλάδα και το εξωτερικό και επαινετικά σχόλια για το έργο της κυβέρνησης και τα στελέχη της. Απαγορευόταν οιαδήποτε αναφορά στις αριστερές ιδέες, οποιαδήποτε αναφορά στα μέλη της βασιλικής οικογένειας εκτός αν είχε πιο πριν πάρει έγκριση από το υπουργείο και οποιαδήποτε σχόλιο για την κυβέρνηση εκτός και αν ήταν θετικό.
Με την έκρηξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου η λογοκρισία γίνεται ακόμη πιο αυστηρή αλλά εκεί το κλίμα εθνικής συσπείρωσης απέναντι στους επιδόξους κατακτητές, αλλά και της ευφορίας που προκαλούν οι πρώτες νίκες του στρατού στο Μέτωπο της Αλβανίας κάνουν τα πράγματα διαφορετικά. Όλοι οι εκδότες επιθυμούν να συνδράμουν την πολεμική προσπάθεια της χώρας και άρα δημοσιεύουν αγόγγυστα όσα η πολεμική προπαγάνδα επιτάσσει.
Τα πράγματα διαφοροποιούνται εκ βάθρων την περίοδο 1941-1944 την περίοδο της Κατοχής. Οι κατακτητές επιθυμούν να ελέγξουν πλήρως τον Τύπο και φυσικά να τον χρησιμοποιήσουν για τους δικούς τους σκοπούς. Χονδρικά προσπαθούν να μετατρέψουν τις εφημερίδες σε όργανα προπαγάνδας και ως ένα βαθμό το επιτυγχάνουν.
Βέβαια συντάκτες και εκδότες είχαν συνηθίσει τη σκληρή και αυστηρή λογοκρισία. Ωστόσο, η τομή ήταν τεράστια. Ήταν πολύ διαφορετικό να υπόκειται ο Τύπος στην λογοκρισία μιας ελληνικής κυβέρνησης, ακόμη και δικτατορικής, από το να υπόκειται σε λογοκρισία που επιβάλλουν οι κατακτητές. Με άλλα λόγια αυτή η λογοκρισία δεν είχε καμιά απολύτως νομιμοποίηση, ούτε στο αναγνωστικό κοινό ούτε στους συντάκτες και στους εκδότες.
Ωστόσο, η πραγματικότητα όπως συμβαίνει πάντοτε, θέτει τους δικούς της κανόνες. Στην Αθήνα, οι περισσότερες από τις εφημερίδες οι οποίες κυκλοφορούσαν μέχρι τον Απρίλιο του 41 δεν ανέστειλαν την κυκλοφορία. Συνέχισαν κανονικά να εκδίδονται, στην ουσία δημοσιεύοντας αυτά που επέτρεπε η καινούργια δοσιλογική κυβέρνηση των Αθηνών. Η Ακρόπολις του Γ. Βουτσινά, ήταν ένα τέτοιο παράδειγμα. Η Καθημερινή του Γ. Βλάχου συνέχισε παρόλο που ο ίδιος συνελήφθη και φυλακίστηκε από τους Ιταλούς. Η εφημερίδα εκδιδόταν δισέλιδη με διευθυντή τον Νικόλαο Αναστόπουλο και όταν αυτός πέθανε με τον Σπύρο Τραυλό. Το Ελεύθερον Βήμα εκδίδεται κι αυτό χωρίς το όνομα του Λαμπράκη ο οποίος έμεινε μακριά από την εφημερίδα μέχρι την απελευθέρωση. Στην προμετωπίδα αναγραφόταν Ιδιοκτησία και διεύθυνσις του εργαζόμενου προσωπικού.
Ο πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών Γ. Καρατζάς υποστήριζε το Νοέμβριο του 1944 ότι ο λόγος για τον οποίο έμειναν ανοιχτές οι εφημερίδες κάτω από αυτές τις συνθήκες ήταν για να εξασφαλίσουν την απασχόληση των εργαζομένων, την ασφάλιση, τα συσσίτια κλπ. Πέρα από αυτό ο Καρατζάς υποστηρίζει ότι οι περισσότερες εφημερίδες έκαναν προσπάθεια να μη δημοσιεύουν προπαγανδιστικό υλικό των κατακτητών και κυρίως να μη δημοσιεύουν άρθρα τα οποία συκοφαντούσαν τον αντιστασιακό αγώνα. Όλα αυτά βέβαια ελέγχονται γιατί ο έλεγχος του Τύπου ήταν ασφυκτικός.
Υπήρχαν βέβαια και οι εφημερίδες όπως το βενιζελικό Έθνος του Σπύρου Νικολόπουλου που έκλεισε γιατί οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν τις εγκαταστάσεις για να εκδόσουν δικά τους έντυπα.
Η εφημερίδα Μακεδονία στη Θεσσαλονίκη έκλεισε επίσης διότι ο εκδότης της Κ. Βελίδης υποστηρικτής του Βενιζέλου και της Μ. Ιδέας δεν δέχτηκε να υποστεί αυτού του είδους τη λογοκρισία. Επανεκδόθηκε το 1945. Το ίδιο ακριβώς έγινε και με την εφημερίδα των Βαλκανίων. Η οποία διέκοψε και αυτή την έκδοσή της τον Απρίλιο του 1941.
Ωστόσο, ειδικά στη Θεσσαλονίκη που λόγω καταγωγής πολλές φορές θα την αναφέρω σήμερα, εμφανίστηκε ήδη από τους πρώτους μήνες της Κατοχής ένα άλλο φαινόμενο της εποχής εκείνης ο δοσιλογικός Τύπος. Ακριβώς επειδή οι μεγάλες εφημερίδες σπεύδουν να αναστείλουν την εκδοτική τους δραστηριότητα ώστε να μην εξυπηρετήσουν τους Γερμανούς με οποιοδήποτε τρόπο, ιδρύονται δύο έντυπα ακριβώς με αυτό σκοπό· να εξυπηρετήσουν ιδεολογικά τον κόσμο του Δοσιλογισμού και της συνεργασίας: Η Νέα Ευρώπη και η Απογευματινή. Να σημειωθεί εδώ ότι η Απογευματινή της Θεσσαλονίκης κυκλοφορούσε και πριν από την κατοχή και συνέχισε να εκδίδεται μέχρι την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων.
Παράλληλα, κυκλοφορούσε και η δοσιλογική περιοδική έκδοση Νέοι Καιροί, κυρίως με άρθρα “διαφώτισης” του πληθυσμού, προπαγανδιστικού χαρακτήρα, με στόχο τη διάδοση των “θριάμβων” του ναζισμού και της υπεροχής των ναζιστικών ιδεών, του φυλετισμού, του αντισημιτισμού, κ.α. Ο δοσιλογικός τύπος, προβάλλει καταρχήν τα νέα του πολέμου πάντα φυσικά από τη γερμανική πλευρά και εκτενή κείμενα αντισημιτικής προπαγάνδας. Δημοσιεύει παράλληλα όμως και πολλά «ελαφρά» και κοσμικά γεγονότα, αποσιωπώντας ή υποβαθμίζοντας συνειδητά την ανθρωπιστική, κοινωνική και οικονομική καταστροφή που είχε επιβληθεί στην πόλη και στη χώρα, παρουσιάζοντας -σε γενικές γραμμές- μια ψευδή, “ωραιοποιημένη” εκδοχή της καθημερινότητας. [2]
Έτσι, παρά το γεγονός ότι εκδίδονται εφημερίδες και μάλιστα αρκετές η ενημέρωση ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Πραγματικές πληροφορίες δεν υπάρχουν πουθενά. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την έκδοση του πολέμου, ούτε πραγματικές εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της παραμονής των Δυνάμεων Κατοχής στη χώρα μας. Το μόνο που μπορούσε να μάθει κανείς ήταν πρακτικές πληροφορίες που αφορούσαν το ωράριο των δημόσιων υπηρεσιών για παράδειγμα ή τα σημεία όπου γινόταν η διανομή τροφίμων ή συσσιτίου.
Το ραδιόφωνο και αυτό έγινε όργανο της γερμανικής προπαγάνδας. Οι δέκτες σφραγίστηκαν σε μια συχνότητα η οποία μετέδιδε τα έργα και τις ημέρες των δυνάμεων του Άξονα. Κώστας Μάγιερ παλαιός δημοσιογράφος ο οποίος έγραψε την ιστορία του ελληνικού Τύπου αναφέρει ότι στην Αθήνα πολλοί από αυτούς που δεν είχαν σφραγίσει τα ραδιόφωνά τους και άρα μπορούσαν να συνδεθούν με τους σταθμούς των συμμάχων δακτυλογραφούσαν ή αντέγραφαν με το χέρι όσα άκουγαν και τα μοίραζαν σε φίλους και γνωστούς. Ένας από αυτούς ήταν και ο Λούης Λοίζου ο οποίος αργότερα πέρασε στην έκδοση παράνομων εφημερίδων και συνελήφθη από τους Γερμανούς.
Πέρα όμως από την ενημέρωση υπήρχε μια άλλη ανάγκη από την οποία γεννήθηκε ο παράνομος Τύπος. Η Αντίσταση. Ο παράνομος Τύπος γεννήθηκε μαζί με τις αντιστασιακές για να καλύψει την ανάγκη τους να απευθυνθούν στον Ελληνικό λαό. Γιατί πριν από οποιαδήποτε αντιστασιακή δραστηριότητα το πρώτο εμπόδιο που έπρεπε να υπερνικηθεί ήταν η έλλειψη επικοινωνίας και ενημέρωσης. Έτσι η έκδοση παράνομης εφημερίδας ήταν μια από τις πρώτες πράξεις αντίστασης. Οι Αντιστασιακές Οργανώσεις σε όλη την Ελλάδα εκδίδουν έντυπα στα οποία μπορεί κανείς να διαβάσει όσα ήταν αδύνατο να διαβάσει καταρχήν τους σκοπούς τους, την ιδεολογική και την πολιτική τους ταυτότητα αλλά και ειδήσεις από τις στρατιωτικές επιτυχίες των συμμάχων, αντιστασιακές ενέργειες που λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό της χώρας αλλά και πληροφορίες για την δράση κάθε οργάνωσης για την οργάνωση συσσιτίων, ή άλλων εκδηλώσεων αλληλεγγύης. Για παράδειγμα ο Ηρακλής Πετιμεζάς έβγαλε το πρώτο φύλο της εφημερίδας Ελληνικός Αγών της οποίας το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε για να ενημερώσει το κοινό για την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου.
Πριν προχωρήσουμε πρέπει να διασαφηνιστεί ότι σε συνθήκες παρανομίας η έκδοση μια εφημερίδας ήταν πολύ δύσκολο εγχείρημα γιατί τα πάντα (μεταφορά μηχανημάτων, μεταφορά χαρτιού, διανομή υλικού) έπρεπε να γίνουν με πολύ μεγάλη μυστικότητα. Κάποιες οργανώσεις είχαν πολύγραφο. Αρκετές διέθεταν χειροκίνητα πιεστήρια τα οποία διατηρούσαν σε μυστικά δωμάτια, κυρίως υπόγεια. Υπήρξαν αγωνιστές που για μήνες δεν είδαν το φως του ήλιου, καθώς έμεναν μέρα νύχτα στην κρυψώνα με τον πολύγραφο ή το πιεστήριο.
Μετά την ολοκλήρωση της έκδοσης, μεγάλος άθλος κυριολεκτικά ήταν η διανομή των εφημερίδων. Αν το έντυπο δεν έβρισκε τον προορισμό του, όλο το κατόρθωμα της σύνταξης και εκτύπωσης του ματαιωνόταν. Γι αυτό η διανομή γινόταν από άτομα έμπιστα και ριψοκίνδυνα που αναλάμβαναν το βάρος της μεταφοράς του παράνομου έντυπου υλικού σε χώρους όπου θα μπορούσε να βρει αποδέκτες και να διαβαστεί. Αυτοί ήταν κυρίως οι χώροι δουλειάς. Εργοστάσια, εργοτάξια κλπ. Αλλά ακόμη και στις γειτονιές ο τύπος πήγαινε χέρι σε έμπιστους και γνωστούς. Κάθε εφημερίδα, κάθε φύλλο είχε φυσικά πολυάριθμους αναγνώστες καθώς δεν μπορούσε σε αυτές τις συνθήκες να τυπωθεί σε πολλά αντίτυπα. Οι ποινές για όσους πιάνονταν με παράνομα έντυπα ήταν βέβαια εξοντωτικές.
Δεδομένων των συνθηκών η τυπογραφική ποιότητα των φύλλων αυτών ήταν εξαιρετική. Γνωστοί λογοτέχνες όπως η Έλλη Αλεξίου, ο Ανδρεάς Φραγκιάς, η Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη έδιναν πολύ συχνά κείμενα τους στον Παράνομο Τύπο. Γνωστοί καλλιτέχνες όπως ο Μέμος Μακρής, ο χαράκτης Τάσσος και η Βάσω Κατράκη υπήρξαν συνεργάτες διαφόρων τίτλων και υπεύθυνοι για τη σχεδίαση τους. Κοντά σε αυτούς που ήταν κάπως επώνυμοι χιλιάδες άλλοι φοιτητές διαφόρων πανεπιστημιακών Τμημάτων της χώρας και καλλιτέχνες έδιναν τον καλύτερό τους εαυτό στην έκδοσή. Ο Αλέξης Καρρέρ, δημοσιογράφος ο οποίος έγινε Διευθυντής της εφημερίδας «Ρούμελη», όργανο του ΕΑΜ Στερεάς Ελλάδας, αναφέρει ότι η Ελεύθερη Ελλάδα βραβεύτηκε σε μια έκθεση που έγινε το 1943 στο Λονδίνο ως υποδειγματική Αντιστασιακή εφημερίδα.
Ένα από τα πιο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά από τα οποία διέπεται ο παράνομος Τύπος είναι ο πλουραλισμός. Καταλαβαίνω ότι ακούγεται πολύ παράξενο. Οξύμωρο και αντιφατικό, αλλά έτσι είναι. Ο Τύπος της αντίστασης είναι τύπος πολιτικοποιημένος, όλων των πολιτικών αποχρώσεων και όλων των ιδεολογικών τάσεων. Πέρα από το γεγονός ότι οι οργανώσεις ενδιαφέρονταν καταρχήν να προωθήσουν την ιδέα της Αντίστασης εναντίον των Δυνάμεων Κατοχής, ώστε να στηρίξουν οι Έλληνες το έργο τους, αναπόφευκτα έμπαιναν σταδιακά στη και στη συζήτηση για την συγκρότηση του μεταπολεμικού κράτους. Σε αυτό το θέμα όπως γνωρίζουμε οι διαφωνίες ήταν πολλές και απηχούνται πολύ καθαρά στις εκδόσεις του παράνομου Τύπου.
Πέρα από τις εφημερίδες που αναφέρθηκαν σε αυτό το χώρο του αστικού πολιτικού κόσμου εκδίδονται πολλές και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες εφημερίδες: η Δόξα, που ήταν όργανο της ΠΕΑΝ, της σημαντικότερης αθηναϊκής οργάνωσης νεολαίας, στο χώρο των μη αριστερών οργανώσεων, με δίκτυο μελών κυρίως στον φοιτητικό και μαθητικό χώρο. Ο ιδρυτής της οργάνωσης και ένας από τους εκδότες της εφημερίδας Κώστας Περρίκος, αξιωματικός της πολεμικής αεροπορίας, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις Φεβρουαρίου 1943. H EKKA βγάζει τη δική της εφημερίδα με τίτλο Απελευθέρωση στην οποία γράφει και ο Γ. Καρτάλης Ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι η εφημερίδα Μαχητής ΕΣΑΣ η οποία εκδίδεται από τους Α. Πεπονή, Ι. Πεσμαζόγλου και Γ. Μαζαράκη. Είναι κοντά και ιδεολογικά και οργανωτικά με την Δόξα της ΠΕΑΝ. Ενδιαφέρουσα αλλά εξαιρετικά βραχύβια κυκλοφορεί μόνο για δύο μήνες την άνοιξη του 1944. Ο ΕΔΕΣ είχε δυο εφημερίδες που τις έβγαζε ο Μανώλης Λίτινας, ο Μήτσος Γιαννακόπουλος δικηγόρος Η Δημοκρατική Σημαία και η Νέα ζωή. Στον ίδιο ιδεολογικό χώρο η οργάνωση (Ιερή Ταξιαρχία, αθηναϊκή οργάνωση με σημαντική απήχηση στον μη αριστερό φοιτητικό κόσμο, διατηρούσε σε ένα υπόγειο παράνομο τυπογραφείο, τις απαραίτητες κάσες με τα στοιχεία και ένα χειροκίνητο πιεστήριο. Σε αυτό τύπωνε παράνομα τα δύο βασικά της όργανα, τα Ελληνικά Νιάτα, που κυκλοφόρησαν γύρω στα 25 φύλλα, και τη Μαχόμενη Ελλάδα.
Ιδιαίτερη περίπτωση είναι η εφημερίδα Μάχη όργανο του Κόμματος Λαϊκή Δημοκρατία του Ηλία Τσιριμώκου η οποία ξεκινά την έκδοσή της τον Οκτώβρη του 1941 και συνεχίζει και μετά την απελευθέρωση ως πρωινή εφημερίδα.
Επίσης, Η Ελευθερία του Πάνου Κόκκα και του Πέτρου Παπακωνσταντίνου αρχίζει και αυτή την έκδοσή της τον Αύγουστο του 1944 ως αντιστασιακή εφημερίδα και συνεχίζει μέχρι το 1967 υπηρετώντας την αριστερόστροφη πτέρυγα του Κέντρου.
Τέλος, άλλη μια ιδιαίτερη περίπτωση υπήρξε το «Ελληνικόν αίμα» όπου τον τόνο έδινε ο Κωνσταντίνος Βολοβίνης. Ήταν βασιλική και πολύ καλά οργανωμένη δημοσιογραφικά. Εκδόθηκε πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1942 και συνέχισε να εκδίδεται και μετά την απελευθέρωση υποστηρίζοντας την επιστροφή της βασιλείας.
Ο Τύπος των Αριστερών Οργανώσεων
Ο Ριζοσπάστης που εκδίδεται από το ΚΚΕ σπάει ρεκόρ παρανομίας καθώς ήταν παράνομος από το 1936. Στην κατοχική εκδοχή κυκλοφορεί τον Αύγουστο του 1941. Η Ελεύθερη Ελλάδα όργανο του ΕΑΜ εκδίδεται και αυτή σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής με αρχισυντάκτη τον Κ. Βιδάλη και στη συνέχεια τον Μ. Κύρκο. Εδώ ας μου επιτραπεί ακόμη μια αναφορά στη Θεσσαλονίκη και όχι μόνο λόγω καταγωγής. Στην πόλη, εκδόθηκε 15/5/1941, στην ουσία λίγες μέρες μετά την εισβολή των Ναζί στην Ελλάδα, η εφημερίδα Ελευθερία, η πρώτη παράνομη εφημερίδα στην Ελλάδα, όργανο της οργάνωσης Ελευθερία η οποία δημιουργήθηκε από στελέχη του Κόμματος των Φιλελευθέρων, του ΚΚΕ, του Σοσιαλιστικού Κόμματος, της Δημοκρατικής Ένωσης αλλά και συντηρητικούς αξιωματικούς. Η εφημερίδα τυπωνόταν στο υπόγειο ενός οικήματος στην Ξηροκρήνη. Όταν η οργάνωση προσχώρησε στο ΕΑΜ η εφημερίδα μετατράπηκε της Παμμακεδονικής Επιτροπής. Σε ένα άλλο μυστικό τυπογραφείο στο Φίλυρο τυπωνόταν η Λαϊκή Φωνή όργανο του Μακεδονικού γραφείου. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, συνολικά εκδόθηκαν πάνω από 120 μυστικές εφημερίδες της Αριστεράς στη Μακεδονία και τη Θράκη την περίοδο της Κατοχής. Από αυτές, οι 42 ήταν του ΕΑΜ, 26 του ΕΛΑΣ, 23 της ΕΠΟΝ, 20 του ΚΚΕ, 5 της Εθνικής Αλληλεγγύης, 2 του ΑΚΕ και από μία της ΕΛΔ και του ΣΚΕ. Από τις εφημερίδες αυτές, οι 10 εκδίδονταν στη Θράκη και οι υπόλοιπες 108 στη Μακεδονία. Στη Θεσσαλονίκη, τυπώνονταν μυστικά 19 αντιστασιακές εφημερίδες.
Τύπος της ΕΠΟΝ
Εντελώς ξεχωριστό φαινόμενο μέσα σε όλα αυτά που συζητάμε είναι ο Τύπος της ΕΠΟΝ. Είναι το μείζον φαινόμενο στο χώρο του παράνομου Τύπου της νεολαίας. Η ΕΠΟΝ από τη στιγμή που ιδρύεται τον Φεβρουάριο του '43, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον Τύπο και την κυκλοφορία έντυπου υλικού. Το 66% των αντιστασιακών εντύπων νεολαίας τη διετία '43-'44 αφορά εκδόσεις της ΕΠΟΝ (σύμφωνα με την έρευνα της Ο. Βαρών Βασάρ). Λίγες από αυτές είναι τυπωμένες, οι περισσότερες κυκλοφορούν πολυγραφημένες ή δακτυλόγραφες, και δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις των χειρόγραφων. Κεντρικό όργανο της ΕΠΟΝ είναι η Νεά Γενιά της οποίας το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1943 με την καθοδήγηση της Ηλέκτρας Αποστόλου. Αυτό είναι ένα από τα μακροβιότερα έντυπα του παράνομου τύπου καθώς μετρά 82 τεύχη από το Μάρτιο του 1943 μέχρι τον Μάιο του 1947.
Η ΕΠΟΝ λοιπόν είναι η οργάνωση που ρίχνει ιδιαίτερο βάρος στον Τύπο. Πέρα όμως από αυτό με τα έντυπά της είναι ανατρεπτικά από πολλές απόψεις: Πρώτον, γράφουν νέοι επονίτες, οι οποίοι γίνονται αυτοσχέδιοι συντάκτες και εκδότες των εφημερίδων τους. Στα μεγάλα αστικά κέντρα είναι κυρίως φοιτητές ή κάποια στελέχη με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο. Στις μικρότερες πόλεις και τα χωριά αγόρια και κορίτσια της υπαίθρου αναλαμβάνουν την ευθύνη της έκδοσης των εφημερίδων. Έρχονται έτσι σε επαφή με τον γραπτό δημοσιευμένο λόγο, πράγμα που αποτελεί γι' αυτούς πρωτόγνωρη και απελευθερωτική εμπειρία. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, οι νέοι αποκτούν μια άλλη συνείδηση ως ενεργά υποκείμενα. Διαμορφώνουν όχι μόνο πολιτική και κοινωνική συνείδηση, αλλά αποκτούν και συνείδηση της συλλογικότητάς τους.
Δεύτερον, η ύλη στα εν λόγω έντυπα έχει και αυτή παρά τις συνθήκες αντισυμαβτικό χαρακτήρα. Ένα μέρος της φυσικά αφορά την ενημέρωση για την πορεία του πολέμου, που προέρχεται από παράνομα ραδιόφωνα. Ένα άλλο μέρος αφορά τα νέα του «εσωτερικού πολέμου», λόγου χάρη τις συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τους Γερμανούς, τις διαδηλώσεις του ΕAM και της ΕΠON, τα σαμποτάζ και γενικά ειδήσεις από την αντιστασιακή δράση. Αυτό σημαίνει ότι ο Τύπος γίνεται η βασική πηγή για την ίδια την ιστορία της Αντίστασης, γιατί η Αντίσταση ως παράνομη διαδικασία είχε την τάση να καταστρέφει τα ίχνη της.
Στα επονίτικα έντυπα δημοσιεύονται επίσημα κείμενα της οργάνωσης, πρακτικά συνδιασκέψεων, αποφάσεις κεντρικού συμβουλίου κ.τ.λ., άρα είναι ο συνδετικός ιστός των μελών με την ηγεσία της οργάνωσης. Υπάρχουν στήλες από την πολιτιστική δράση της οργάνωσης ομιλίες θεατρικές και μουσικές παραστάσεις.
Τρίτον, η συμμέτοχη γυναικών. Μια πολύ σημαντική διάσταση του παράνομου τύπου είναι η συμμετοχή των γυναικών σε όλη τη διαδικασία από την συγγεαφή και τη στοιχειοθέτηση μέχρι τη διακίνηση . Στα δίκτυα διανομής αυτού του Τύπου, μαθήτριες αθηναϊκών σχολείων που ανήκαν σε οργανώσεις, όπως η ΠΕΑΝ ή η «Ιερή Ταξιαρχία», πηγαίνουν καθημερινά στο σχολείο με τη σάκα τους γεμάτη από παράνομα έντυπα. Αυτό αποτελεί τεράστια εμπειρία για την κοπέλα. Από κει που ο ορίζοντας της –για τη συντριπτική τουλάχιστον πλειονότητα- στις αρχές της δεκαετίας του '40 ήταν εξατομικευμένος σ' ένα ιδιωτικό όραμα ζωής, χωρίς να περιλαμβάνει καλά-καλά ούτε μια σταδιοδρομία, αν δεν υπήρχε άμεση ανάγκη βιοπορισμού, ξαφνικά διευρύνεται και γίνεται ένας συλλογικός ορίζοντας. Αυτή η μαθήτρια, η οποία μέσα στην τσάντα της κουβαλάει τα παράνομα έντυπα, συμμετέχει σε μια εμπειρία καθοριστική για την ίδια, που αποτελεί πραγματική τομή στη συνείδηση της. Αν για τους εφήβους και τους νέους η τομή ήταν καθοριστική, πόσο μάλλον για τις κοπέλες, τις στερημένες από κοινωνική εμπειρία. Σε ό,τι αφορά την ΕΠΟΝ, είναι πολλά τα επονίτικα έντυπα που δημοσιεύουν τη «Στήλη των κοριτσιών». Στα κείμενα αυτά αρθρώνεται για πρώτη φορά ένας λόγος που συνδυάζει την εθνική απελευθέρωση με την κοινωνική αλλαγή και με τη γυναικεία χειραφέτηση. Δεν πρόκειται βέβαια για θεωρητικά κείμενα. Πρόκειται για μικρά αποσπασματικά κείμενα, γραμμένα στο ρητορικό ύφος της εποχής, γεμάτα από τον ενθουσιασμό και τη συναισθηματική έξαρση της στιγμής. Σ' αυτά όμως ανιχνεύονται οι πρώτες ρωγμές που γίνονται στις παλαιότερες νοοτροπίες, καθώς το πρώιμο φεμινιστικό κίνημα είχε λήξει σχετικά άδοξα πολύ νωρίτερα, και ούτως ή άλλως δεν είχε αγγίξει ευρύτερα στρώματα γυναικών πέρα από τις καλλιεργημένες γυναίκες των ανώτερων στρωμάτων. Η ΕΠΟΝ είναι η μόνη από τις αντιστασιακές οργανώσεις (εκτός βέβαια από τη (Λεύτερη Νέα») που θα επεξεργαστεί ειδικά θέσεις για τη γυναίκα και στην οποία η γυναικεία συμμετοχή είναι πολύ υψηλή.
Συμπερασματικά, θα ήθελα να σταθώ μερικά σημεία.
1. Ο Τύπος ήταν η πρώτη μορφή αντίστασης. Συγκροτούσε δίκτυα επικοινωνίας και ενημέρωσης μεταξύ των πολιτών και των αντιστασιακών οργανώσεων. Σε μια εποχή που η ελίτ διέφυγε στο εξωτερικό ο τύπος ανέλαβε την πολιτική και ιδεολογική καθοδήγηση των Ελλήνων στα δίκτυα της Αντίστασης. Αποτέλεσε ένα μηχανισμό, αφύπνισης, ιδεολογικής και εθνικής συσπείρωσης.
2. Μαζί με την τόνωση του αντιστασιακού φρονήματος ο παράνομος τύπος αποκατέστησε την πολιτική λειτουργία των εφημερίδων η οποία είχε πληγεί από το 1936. Εξέφρασε με αυτό την ανάγκη των Ελλήνων να μιλήσουν πολιτικά. Έστι ένα κομμάτι της ύλης ήταν αφιερωμένο σε κείμενα πολιτικού και ιδεολογικού ενδιαφέροντος και προσανατολισμού και φυσικά στην αναζήτηση ή στη συγκρότηση της μεταπολεμικής πραγματικότητας. Ετοίμαζε το κοινό για την απελευθέρωση. Έτσι με τον παράνομο τύπο η δημοσιογραφική λειτουργία επανήλθε.
3. Όλη η διαδικασία της έκδοσης και της διανομής όπως και η συμμετοχή στις αντιστασιακές οργανώσεις έφερε στο προσκήνιο τους νέους και τις νέες τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο. Η νεολαία που ξεκίνησε αυτή την εποχή της Κατοχής τη διαδικασία της χειραφέτησης της επρόκειτο αργότερα να πρωταγωνιστήσει στις πολιτικές και τις κοινωνικές εξελίξεις.
[1] Η Εφημερίς
[2] Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι από τα μέσα Σεπτεμβρίου του 1944 οι δυσκολίες έκδοσης των εφημερίδων είναι πολύ μεγάλες γιατί υπάρχει τεράστια έλλειψη δημοσιογραφικού χάρτου. Για αυτό 4 μεγάλες πρωινές εφημερίδες, Καθημερινή, Ελεύθερον Βήμα, Πρωία και Πρωινός Τύπος συνασπίζονται και εκδίδονται σε μια εφημερίδα με τίτλο Ηνωμένος Τύπος. Η ομαλή έκδοση αποκαθίσταται το Γενάρη του 1945.
