Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΠΛΟΙΟΥ ΤΑΝΑΪΣ
74 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ
Γράφει ο Βλάσης Μαργ. Βολιώτης (α)
… Σε ποιών φυκιών τις σκοτεινιές
ο ήλιος βραδυπόρησε
κι ερήμωσαν τα σπίτια μας κενά…
(απόσπασμα από το ποίημα-ελεγεία ΤΑΝΑΪΣ του ποιητή Ιωσήφ Βεντούρα)*(1)
Η τραγική ιστορία του φορτηγού πλοίου ΤΑΝΑΪΣ* (2) που βυθίστηκε τον Ιούνιο του 1944 στο Κρητικό πέλαγος παρασέρνοντας στο βυθό του 600 ανθρώπους, και ανάμεσά τους 88 παιδιά 1 έως 16 χρόνων, είναι πολύ λίγο γνωστή στο Ελληνικό κοινό. Η αποσιώπηση της Εθνικής Αντίστασης, η διστακτική αναφορά στην εξολόθρευση των Εβραϊκών πληθυσμών και η επιφανειακή προσέγγιση των τρομακτικών δεινών του Ελληνικού λαού κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής κατοχής κράτησε στην αφάνεια άλλη μία τραγωδία. Και όμως υπάρχει και στην περίπτωση του ΤΑΝΑΪΣ ανθρώπινο δράμα, απώλεια αθώων ανθρώπων, πόνος αβάστακτος που η Ιστορία δεν μπορεί να τα προσπερνάει. Και ειδικότερα σήμερα, όταν οι νοσταλγοί του Ναζισμού, της μισαλλοδοξίας και του ρατσισμού σηκώνουν ξανά το κεφάλι τους στην Ευρώπη.
Το Μάιο του 1944 ο Γερμανικός Στρατός κατοχής στην Κρήτη συλλαμβάνει και φυλακίζει όλους τους Εβραϊκής καταγωγής κατοίκους των Χανίων, περίπου 270 άτομα. Η Ισραηλιτική κοινότητα στα Χανιά, ήταν μια ακμάζουσα κοινότητα με Βενετσιάνικες ρίζες, εγκατεστημένη εκεί από την Ενετική περίοδο. Αρχές Ιουνίου μεταφέρονται στο Ηράκλειο, και στις 7 του μηνός φορτώνονται στα αμπάρια του πλοίου ΤΑΝΑΪΣ .Μαζί τους οι λίγες οικογένειες Εβραίων του Ηρακλείου και 5 οικογένειες από το Ρέθυμνο. Το φορτίο συμπληρώνουν 48 κρατούμενοι Έλληνες Αντιστασιακοί από τα χωριά Σμάρι Ηρακλείου και Κάμποι Χανίων και 112 Ιταλοί αιχμάλωτοι πολέμου. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των επιβιβασθέντων ομήρων. Το ΤΑΝΑΪΣ, πλοιοκτησίας Στέφανου Παν. Συνοδινού, το χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί για μεταφορές. Προηγουμένως, κατά την διάρκεια της μάχης της Κρήτης, το Μάιο του 1941 ευρισκόμενο στο λιμάνι της Σούδας είχε βομβαρδισθεί και βυθισθεί από τους Γερμανούς. Οι ίδιοι το ανέσυραν, το επιδιόρθωσαν του έβαλαν δική τους σημαία και το χρησιμοποιούσαν για μεταφορές.
Το πλοίο με το ανθρώπινο φορτίο του έφυγε με συνοδεία Γερμανικής νηοπομπής από το Ηράκλειο στις 8 Ιουνίου το βράδυ με προορισμό τον Πειραιά. Από Γερμανικά έγγραφα προκύπτει ότι τελικός προορισμός των Εβραίων ήταν τα Ναζιστικά στρατόπεδα της Γερμανίας. Λίγο πιο νότια από την Σαντορίνη το πλοίο εμβολίστηκε και βυθίστηκε μέσα σε 15 λεπτά. Ήταν 03.00 της 9ης Ιουνίου 1944. Από τους κλεισμένους στα αμπάρια ομήρους δεν διασώθηκε κανείς . Για το εάν υπάρχουν διασωθέντες από το πλήρωμα οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες. Αναφέρεται ότι Έλληνες μέλη του πληρώματος και Γερμανοί στρατιώτες της φρουράς περισυλλέγονται από τα πλοία της Γερμανικής νηοπομπής. Επίσημα το 1946 αναφέρεται ως μοναδικός διασωθείς ο ναύτης Μενέλαος Αναστασίου σύμφωνα με δική του κατάθεση.
…κοιτάζω τους κόκκους που έχεις γίνει
με απόχη τους μάζεψα από το κύμα
στο βάθος του πελάγου μια φωτογραφία σου σαπίζει…
Για πολλά χρόνια η πραγματική αιτία της βύθισης ήταν άγνωστη. Οι Κρητικοί συγγραφείς που έγραψαν για την Αντίσταση πρόβαλαν την άποψη ότι το πλοίο βυθίστηκε από τους ίδιους τους Γερμανούς για να «ξεφορτωθούν» το ανεπιθύμητο φορτίο. Μεταγενέστερες έρευνες στα αρχεία του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, έφεραν στην επιφάνεια την πραγματική αιτία της βύθισης του ΤΑΝΑΪΣ. Το πλοίο εμβολίσθηκε από δύο τορπίλες του Βρετανικού υποβρυχίου VIVID. Το πλησίασε σε απόσταση 2000-2500 μέτρων και από περισκοπική θέση εκτόξευσε 4 τορπίλες από τις οποίες οι δύο βρήκαν το στόχο τους. Σημειώθηκαν 4 εκρήξεις και το πλοίο σε 15 λεπτά βυθίστηκε . Κάθισε στο βυθό σε βάθος 1870 μέτων. Η Βρετανική πλευρά είναι ειλικρινής, γιατί δεν υπήρχε κανένας λόγος να πάρει την ευθύνη μιας βύθισης πού δεν έκανε .Το ερώτημα είναι γιατί οι συμμαχικές υπηρεσίες αντικατασκοπείας στην Κρήτη (υπήρχε πληθώρα τέτοιων υπηρεσιών στο νησί) δεν ενημέρωσαν το Συμμαχικό Αρχηγείο στην Αλεξάνδρεια για το φορτίο του ΤΑΝΑΪΣ. Η μεταφορά και η φόρτωση των ομήρων διήρκεσε πολλές ημέρες και έγιναν χωρίς μέτρα απόκρυψης από τους Γερμανούς, αφήνοντας έτσι τους Συμμάχους να γνωρίζουν για το ανθρώπινο φορτίο του πλοίου.
Πολλά χρόνια αργότερα, στις 24-3-99 ο Ralph H. Stockbridge που υπηρετούσε ως λοχαγός στην Μονάδα Συμμαχικής αντικατασκοπείας I.S.L.D.και ήταν γνωστός με το ψευδώνυμο Σήφης, γράφει σε επιστολή του στα Ελληνικά ¨»…ίσως φταίμε εμείς στη Κρήτη διότι που δεν μάθαμε εγκαίρως ότι είχεν Εβραίους και άλλους Ομήρους μέσα, για να……(2 δυσανάγνωστες λέξεις) σήμα το Ναυαρχείο μας…. Ήταν πάντως μια μεγάλη τραγωδία»* (3).
Συγκλονιστική είναι και η ιστορία της Εβραϊκής οικογένειας Βεντούρα από τα Χανιά .Επειδή στην Κρήτη κυκλοφορούσαν πληροφορίες ότι θα γίνουν συλλήψεις προσώπων Εβραϊκής καταγωγής, η οικογένεια στα 1942 διαφεύγει με καϊκι στην Αθήνα. Εκεί τα μέλη της χωρίζονται και κρύβονται σε σπίτια Χριστιανών. Ο μικρός γιος της οικογένειας ο Ιωσήφ, ηλικίας 4 χρόνων, κρύβεται μαζί με την Χριστιανή οικιακή βοηθό που φρόντιζε τον ηλικιωμένο αδελφό του παππού του. Η οικιακή βοηθός παρουσιάζει τον μικρό Ιωσήφ σαν δικό της παιδί που απέκτησε χωρίς γάμο. Η οικογένεια Βεντούρα θα ξανασμίξει μετά την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944*(4). Έτσι το όνομα της οικογένειας δεν θα βρεθεί στους καταλόγους των Εβραίων πού οι Γερμανοί θα φορτώσουν στο πλοίο ΤΑΝΑΪΣ και τα μέλη της θα αποφύγουν τον βέβαιο πνιγμό.
… Στάχτη και φωτιά με τύλιξαν
Όταν το βλέμμα έστρεψα
στο έσχατο εντός μου
γιατί σ ένα σκοινί περπάτησα...
Η τραυματική εμπειρία της κατοχής ,η συνειδητοποίηση του Ολοκαυτώματος, αλλά και κάποια αισθήματα «ενοχής» ,σαν να φταίει ο ίδιος που διασώθηκε όταν εκατομμύρια ομόθρησκών του χάθηκαν, θα ακολουθούν τον Ιωσήφ Βεντούρα σε όλη του τη ζωή. Θα καταφύγει στην τέχνη για να βρει παρηγοριά. Ο πόνος της ψυχής του θα γίνει ποίηση.
Το ποίημά του ΤΑΝΑΪΣ είναι αφιερωμένο στα 88 μικρά Εβραιόπουλα, ηλικίας 1 έως 16 χρόνων, πού χάθηκαν στα νερά του Κρητικού πελάγους εκείνη τη μοιραία βραδιά. Ποίημα-ελεγεία. Ο ποιητής θρηνεί .Κυρίαρχος παντού ο πόνος και η οδύνη για τα μικρά παιδιά. Συναισθήματα που επιτείνονται από τα τραυματικά παιδικά του χρόνια και από τις οδυνηρές εξιστορήσεις του Ολοκαυτώματος. Εγκλωβισμένος στην οδύνη του ο ποιητής προσπαθεί πολλές φορές να ξεφύγει, να ανατρέψει το θρηνητικό κλίμα ,να ισορροπήσει το συναίσθημα. Το ανέμελο παιγνίδι με πρωταγωνιστές κάποια από τα χαμένα κοριτσόπουλα, οι χαρούμενες εικόνες και σκηνές από τις Παραδόσεις και το τελετουργικό της Εβραϊκής θρησκείας επιστρατεύονται από τον ποιητή ,αλλά ο ίδιος στο τέλος αυτής του της προσπάθειας συνειδητοποιώντας την βαθειά και παντοτινή θλίψη ,τον πόνο της ψυχής του, θα ταυτίσει τον εαυτό του με τα πνιγμένα παιδιά και θα πει
…Εγώ είμαι εδώ
βεβαιώνομαι πνιγμένος
Το ποίημα αρχίζει με την παράθεση των μικρών ονομάτων και της ηλικίας του καθενός από τα 88 μικρά παιδιά . Ένα παρουσιολόγιο Μνήμης. Μια απαίτηση Μνήμης από τον ποιητή, λιγοστός φόρος τιμής στα αθώα θύματα του μίσους, του ρατσισμού, του πολέμου.
Εντύπωση επίσης προκαλεί η σχεδόν παντελής απουσία σημείων στίξης. Διαβάζεται χωρίς ανάσα, λες και ο ποιητής θέλει να αναπαραστήσει την τεράστια δίνη που τράβηξε μέσα σε λίγα λεπτά το πλοίο στο βυθό
…ακούω το κλάμα
Και εκείνοι γύρω μου
περιστρέφονται εκείνοι…
Συγκλονιστική επίσης είναι η σχολική έκθεση του 11χρονου μαθητή Μάρκου Δ.Ισχακή από τα Χανιά, ενός από τα 88 παιδιά,γραμμένη στα 1942.
Το καράβι.
Μια ημέρα είχε κτυπήσει συναγερμός και είχανε έλθει βαπόρια Ιταλικά και έκαναν μεγάλη ναυμαχία τα Ιταλικά με τα Αγγλικά ακουόνταν πολύ μεγάλες κανονιές και εσύονταν τα καταφύγια και έλεγαν όταν έληξε ο συναγερμός έλεγαν όλοι οι άνθρωποι πως εμβοβάρδιζαν ο Στόλος ο Ιταλικός την Σούδαν. Και εμένα μου αρέσει πάρα πολύ το βαπόρι μου κάνει εντύπωσιν διότι μπορώ να ταξιδεύω και να βλέπω όλα τα νησιά της Πατρίδας. Έχω ακούσει όμως που έχουν γίνει μεγάλα δυστηχύματα από καράβια όταν είναι πόλεμος πως πολλά καράβια έχουν βυθισθή από άλλα υποβρύχια και έχουν βουλιάξει. Στο καράβι είναι καλά να ταξιδεύει όταν δεν είναι πόλεμος και είναι καλοκαίρι .Εμένα μου αρέσει να ταξιδεύω με καράβι*(5).
Δύο χρόνια αργότερα, στις 8 Ιουνίου 1944, οι Γερμανοί επιβιβάζουν τον 13χρονο πια Μάρκο με την οικογένειά του, και όλους του Εβραίους των Χανίων στο μοιραίο ΤΑΝΑΪΣ.
*(1)`Ολα τα αποσπάσματα που παρατίθενται είναι από το ίδιο ποίημα.
*(2) Από το αρχαίο όνομα Τάναϊς, ποταμού της Ρωσίας πού σήμερα ονομάζεται Ντόν. Στις εκβολές του κτίστηκε αποικία της Mιλήτου στην αρχαιότητα.
*(3) Ολόκληρη η επιστολή του Stockbridge εκτίθεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο.
*(4) Ο Ιωσήφ Βεντούρας είναι ένα από τα πέντε πρόσωπα που εξιστορούν την διάσωσή τους από Χριστιανούς στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, στην εξαιρετική ταινία-ντοκιμαντέρ «Φιλιά εις τα παιδιά» του Βασίλη Λουλέ.
*(5) Το τετράδιο εκθέσεων του μικρού Μάρκου εκτίθεται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο.
α) Σημείωση διαχειριστή .Ο Βλάσης Βολιώτης είναι μέλος του ΣΙΜΕΑ
