Η ομαδική εκτέλεση των φυματικών του Παύλου Μελά

 

Η ομαδική εκτέλεση των φυματικών του Παύλου Μελά

του Σπύρου Κουζινόπουλου

 
H συγκλονιστική ιστορία μιάς ομάδας 18 φυματικών ομήρων στο ναζιστικό στρατόπεδο "Παύλος Μελάς" της Θεσσαλονίκης: Είχαν ζητήσει τη βελτίωση των άθλιων συνθηκών κράτησής τους, για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν την ασθένειά τους και αντί γιαυτό, οι Γερμανοί κατακτητές τους έστειλαν στον άλλο κόσμο για … μόνιμη θεραπεία! Ήταν όλοι τους πρώην εξόριστοι της δικτατορίας Μεταξά στην Ανάφη. Και ο βασικός λόγος που τουφεκίστηκαν,  ήταν η άρνησή τους να «βουλγαρογραφτούν», απαρνούμενοι την ελληνικότητά τους.

Ήταν 1^η Μαρτίου του 1943 όταν οι Ναζί είχαν πάρει από το στρατόπεδο «Παύλου Μελά» και εκτέλεσαν στη Μίκρα, κοντά στο αεροδρόμιο, 46 κρατούμενους, εκ των οποίων οι 18 ήταν προερχόμενοι από τη Μακεδονία και τη Θράκη «Αναφιώτες», που δεν είχαν υποκύψει στις πιέσεις των Γερμανών και των Βουλγάρων να απεμπολήσουν την Ελληνική τους ταυτότητα και να γραφτούν ως Βούλγαροι πολίτες. Ενώ οι υπόλοιποι 28, ήταν πρώην πολιτικοί κρατούμενοι της δικτατορίας Μεταξά στις φυλακές της Ακροναυπλίας, που παραδόθηκαν από τις «ελληνικές αρχές» στους Γερμανούς, μετά την κατάληψη της χώρας και στη συνέχεια, επειδή ήταν φυματικοί, είχαν οδηγηθεί στο σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου και στη συνέχεια στου «Παύλου Μελά».

Οι 18 Αναφιώτες, ήταν οι επιζήσαντες της ομαδικής εκτέλεσης που είχε γίνει στις 30 Δεκεμβρίου 1942. Οι υπόλοιποι Ακροναυπλιώτες φυματικοί, που είχαν μεταφερθεί στο σανατόριο της Πέτρας, δεν δραπέτευσαν με την ομάδα των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ, Γιάννη Ιωαννίδη και Κώστα Θέου, τον Ιούλιο του 1942, κι έτσι κατέληξαν  στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» και στη συνέχεια στο εκτελεστικό απόσπασμα.

(Βασίλης Γούναρης-Πέτρος Παπαπολυβίου, Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, ό.π., σ.166-167)

Απεργία των κρατούμενων στην Ανάφη, λίγο πριν μεταφερθούν στο "Παύλου Μελά"

Ανάμεσά τους υπήρχαν άτομα με μεγάλη αντιστασιακή ή κομματική δράση, όπως οι τρεις δάσκαλοι, Λάζαρος Βαφειάδης, που υπηρετούσε στα χωριά της Φλώρινας, ο δάσκαλος από το Σουφλί Παναγιώτης Τούρπας ή ο επίσης δάσκαλος από τη Φωκίδα Κώστας Βούλγαρης, που ήταν εξόριστος στη Φολέγανδρο από το Δεκέμβριο του 1936, μεταφέρθηκε στην Ακροναυπλία το Μάϊο του 1937, για να οδηγηθεί στο σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου το Μάϊο του 1942.

Στη βιβλιογραφία που υπάρχει για την εκτέλεση της 1^ης Μαρτίου 1943, δεν ξεκαθαρίζεται ποιοί από τους 46 ήταν οι Αναφιώτες και ποιοι οι φυματικοί Ακροναυπλιώτες. Από τον τόπο καταγωγής όμως του καθενός, εικάζεται ότι μεταξύ των 18 Αναφιωτών ήταν και οι: Λυσίμαχος Παπαγαβριήλ από τη Βιτάστα (Κρηνίδα) Σερρών, Δημήτρης Πανταζίδης από τις Σέρρες, Δημήτρης Γούλιος από τη Χωριστή Δράμας, Δημήτρης Ζώτος από την Καβάλα, Ζήσης Τάσιος από τις Σέρρες, Γιάννης Τσιτράκος από τις Σέρρες, Βαγγέλης Ταταρίδης από τα Λάβαρα Έβρου. Μιχάλης Μάλλιος από το Δοξάτο Δράμας, Νίκος Κατσίβελος από τη Θάσο, Νίκος Χρονόπουλος από τη Λάβδα Γρεβενών, Νίκος Αυγετίδης από τη Μεγάλη Βρύση Κιλκίς, Αργύρης Παπαγιαννόπουλος από τη Δράμα, Παναγιώτης Τούρπας από το Σουφλί κ.α. Πάντως στο τέλος της έρευνας, από μία επιστολή που είχαν στείλει οι φυματικοί κρατούμενοι προς τη Γερμανική αστυνομία, προκύπτουν απόλυτα  τα ονόματα των 18 φθισικών κομμουνιστών.

Ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής ανακοινώνει την εκτέλεση

Μία ανακοίνωση του Γερμανού Στρατιωτικού Διοικητή Μακεδονίας, που δημοσιεύθηκε στις 2 Μαρτίου 1943 στη φιλοναζιστική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Νέα Ευρώπη, αποκάλυπτε το νέο ομαδικό έγκλημα των χιτλερικών δημίων, το οποίο είχε διαπραχθεί και πάλι με κρατούμενους πατριώτες του «Παύλου Μελά». Όπως έλεγε η ανακοίνωση:

  «Μία εγκληματική κλίκα που τιτλοφορείται «Κομμουνιστική Κεντρική Επιτροπή»,δια προκηρύξεών της προς τον πληθυσμό, εκάλεσε εις ανυπακοήν έναντι των διαταγών των δυνάμεων Κατοχής, εις σαμποτάζ και εις επανάστασιν, εν συνεργασία μετά των εις τα όρη ευρισκομένων κομμουνιστικών συμμοριών. Οι Έλληνες, οι οποίοι παραπλανώμενοι από την Μόσχαν, πίπτουν τόσον χαμηλά, ώστε να μεταβάλλονται εις όργανα της κομμουνιστικής τρομοκρατίας, δεν έχουν θέσιν εις την ιδίαν πατρίδαν των. Είμαι σταθερώς αποφασισμένος, χάριν της ιδίας αυτού προστασίας, να απελευθερώσω από τους εγκληματίας αυτούς κομμουνιστάς τον Ελληνικόν πληθυσμόν, τον αγαπώντα την ήρεμον ζωήν. Δια την τήρησιν λοιπόν της δημοσίας ησυχίας και ασφαλείας, διέταξα την 1^ην Μαρτίου 1943 τον τυφεκισμόν 46 κομμουνιστών. Αναμένω από όλα τα στρώματα του πληθυσμού της Μακεδονίας, να απομακρυνθώσιν από τα ανωφελή και ανόητα συνθήματα των μπολσεβίκων υποκινητών των οποίων τα αποτελέσματα τελικώς βλάπτουν μόνον τον Ελληνικόν λαόν».

(Εφημερίδα Νέα Ευρώπη, 2 Μαρτίου 1943)

Πως σώθηκε η λίστα με τα ονόματα των εκτελεσμένων

Ο κατάλογος με τα ονόματα και τα άλλα στοιχεία των εκτελεσμένων και την ημερομηνία εκτέλεσής τους, διασώθηκε χάρη σε έναν συγκρατούμενό τους, που είχε την προνοητικότητα να τα καταγράψει τη μέρα της εκτέλεσης σε ένα πρόχειρο κομμάτι χαρτί από ψώνια και να το διαφυλάξει επί 44 χρόνια με ευλάβεια σαν ιερό κειμήλιο.

Απίθανη ήταν η εφευρετικότητα των δεσμωτών των Ναζί όταν ήθελαν να διαφυλάξουν κάτι.

Ποιος ξέρει που είχε κρύψει σαν ακριβό φυλαχτό το πολύτιμο αυτό σγημείωμα και είχε κατορθώσει να το προστατέψει από τις έρευνες των δεσμοφυλάκων αλλά και τη φθορά του χρόνου! Θυμίζει ασφαλώς παρόμοια σημειώματα με πληροφορίες για τη ζωή στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, που οι κρατούμενοι σφράγιζαν μέσα σε αδειανά μπουκάλια και τα πετούσαν στο δρόμο, όταν έβγαιναν από το στρατόπεδο για αγγαρείες, με την ελπίδα να πέσουν στα χέρια περιοίκων για να πληροφορηθούν τα φριχτά βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονταν.

(Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ, Έπεσαν για τη ζωή, Ήρωες μάρτυρες λαϊκών-απελευθερωτικών αγώνων, τόμος 3Α, Αθήνα 1994, έκδοση ΚΚΕ, σ.165)

O Γραμματέας της Π.Ε,
Κατερίνης Ν.Σιδηρόπουλος

Στο στρατόπεδο χωρίς στρώματα

Ανάμεσα στους εκτελεσμένους την 1^η Μαρτίου 1943, ήταν όπως είπαμε νωρίτερα και φυματικοί πολιτικοί κρατούμενοι από τη δικτατορία Μεταξά, οι οποίοι, από το σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου, όπου νοσηλεύονταν φρουρούμενοι, είχαν μεταφερθεί το καλοκαίρι του 1942 στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς».

Ενδεικτικό της βαρβαρότητας των ναζιστικών δυνάμεων Κατοχής, ήταν και το ακόλουθο περιστατικό: Τους φυματικούς κρατούμενους, τους είχαν μεταφέρει και τους πέταξαν στο στρατόπεδο χωρίς στρώματα.

(Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ, Έπεσαν για τη ζωή, Ήρωες μάρτυρες λαϊκών-απελευθερωτικών αγώνων, τόμος 3Α, Αθήνα 1994, έκδοση ΚΚΕ, σ.42)

Γιάννης Ιωαννίδης

H απόδραση από το σανατόριο της Πέτρας

Στις 26 Ιουλίου 1942, στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ, με τη συνεργασία της οργάνωσης Κατερίνης του κόμματος, οργανώνουν την απόδραση από το σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου φυματικών ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ, που είχαν μεταφερθεί εκεί από το κάτεργο της Ακροναυπλίας. Επικεφαλής της ομάδας των Κατερινιωτών που βοήθησαν στο εγχείρημα, ήταν ο γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής Κατερίνης του ΚΚΕ, Νίκος Σιδηρόπουλος, ενώ ανάμεσα στα κορυφαία στελέχη που απέδρασαν, ήταν ο Γιάννης Ιωαννίδης, ο Μήτσος Παπαρήγας, ο Κώστας Θέος κ.α.

(Νίκος Σαλπιστής, Κατερίνη 1941-1945, μέρες Κατοχής, Αντίστασης, Δημιουργίας, Κατερίνη 2003, χ.ε., σ.32)

Για την απελευθέρωση των φυματικών κρατουμένων στο σανατόριο της Πέτρας, είχε επιστρατευθεί και η πρώτη ανταρτοομάδα, που από το καλοκαίρι του 1941 δρούσε στην περιοχή του Ολύμπου, με καπετάνιο τον Ζαχαρία Καρακίτσιο (Παύλο). Μάλιστα, σύμφωνα με έναν από τους 15 αντάρτες εκείνης της ομάδας, τον Γιώργο Ελευθερίου, πριν την επιχείρηση απελευθέρωσης των νοσηλευόμενων στην Πέτρα Ολύμπου φυματικών κομμουνιστών, είχε προγραμματιστεί νωρίτερα και άλλο σχέδιο απόδρασης, που τελικά δεν υλοποιήθηκε την τελευταία στιγμή. Όπως εξιστόρησε:

Ο Κώστας Θέος σε σκίτσο
του Δημ. Μεγαλίδη

«Στα μέσα του καλοκαιριού (1942), πήραμε εντολή από την οργάνωση Κατερίνης να πάμε να ελευθερώσουμε ορισμένα μέλη της Κ.Ε. του ΚΚΕ και άλλα στελέχη του, από το σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου. Η χαρά μας ήταν απερίγραπτη. […] Καθαρίσαμε τον οπλισμό μας και κάναμε δοκιμαστική βολή. Η ομάδα μας είχε εφοδιαστεί τελευταία με ένα εγγλέζικο οπλοπολυβόλο και με ένα τόμσον. Η χαρά μας όμως αυτή δεν κράτησε πολύ. Η αποστολή αναβλήθηκε για λόγους που μάθαμε αργότερα και δεν πήγαμε…».

(Γιώργη Ελευθερίου, «Από τη δράση των πρώτων ομάδων του ΕΛΑΣ στο Βόρειο Όλυμπο», Εθνική Αντίσταση-επίσημα κείμενα, συλλογή έβδομη, Αύγουστος 1964, σ. 730)

Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, το καθεστώς Μεταξά παρέδωσε στους κατακτητές εκατοντάδες φυλακισμένους και εξόριστους κομμουνιστές και μεταξύ αυτών τους φυλακισμένους στο φοβερό κάτεργο της Ακροναυπλίας. Στις αρχές Μαίου του 1942, με τη μεσολάβηση του Ερυθρού Σταυρού αλλά και ενός Ιταλού αντιφασίστα γιατρού, αποφασίζεται 22 από τους φυλακισμένους της Ακροναυπλίας, που ήταν φυματικοί και έκαναν συνεχώς αιμοπτύσεις, να μεταφερθούν στο σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου, 25 χιλιόμετρα από την Κατερίνη, για να θεραπευθούν. 

Μήτσος Παπαρήγας 

Έγραψε για το περιστατικό αυτό ο γιατρός Μανώλης Σιγανός:
"Κατά το 1942 ο Ερυθρός Σταυρός μας έστειλε μερικά τρόφιμα και αλεύρι καθώς και φάρμακα. Λίγο συνήλθαμε. Οι Ιταλοί έφεραν και ένα γιατρό για να μας εξετάσει. Ήξερε γαλλικά και με τα λίγα που ξέραμε τότε ορισμένοι από μας, συνεννοούμασταν. Ήταν αντιφασίστας. Όπως μου είπε υπηρετούσε αρχικά στην Αιθιοπία και από εκεί τον έστειλαν στην Ισπανία. Μιλούσε εναντίον του Μουσολίνι. Το είπα αυτό στην καθοδήγηση της Ακροναυπλίας και σκεφτήκαμε να του δώσουμε 80 ονόματα αρρώστων για να τους στείλει αν μπορεί στα νοσοκομεία. Δέχτηκε. Έγινε ο κατάλογος και αποφασίστηκε να φύγουν 22 για το σανατόριο της Πέτρας. Αργότερα οι υπόλοιποι στάλθηκαν στη "Σωτηρία". Και οι δύο αυτές ομάδες δραπέτευσαν"
(Μανώλης Σιγανός, "Η απόδραση από το σανατόριο Πέτρας", περιοδικό Εθνική Αντίσταση, 

Ανάμεσα στους 22 Ακροναυπλιώτες που στάλθηκαν στην Πέτρα Ολύμπου, ήταν τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ Γιάννης Ιωαννίδης, Μήτσος Παπαρήγας, Κώστας Θέος, ο φοιτητής του Πολυτεχνείου Γιώργος Σαραντίδης, ο άλλοτε υποψήφιος δήμαρχος Πειραιά, Γιώργος Νικολαίδης, ο Γιάννης Αντωνιάδης από τις Σέρρες, ο δάσκαλος Κώστας Βούλγαρης από το Δομοκό, καθώς και οι Βασίλης Κωτσάβρας, Γιώργος Χρονόπουλος, ο φοιτητής της Ιατρικής Νίκος Παπαδιαμάντης, ο γιατρός Μανόλης Σιγανός κ.α.

Το Σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου

Η επαφή με το Μακεδονικό Γραφείο

Πριν ακόμη φτάσουν στην Κατερίνη, ειδοποιούν τις οργανώσεις του ΚΚΕ για τη μεταφορά τους στο Σανατόριο και ζητούν σύνδεση με το Μακεδονικό Γραφείο του κόμματος, ενημερώνοντας για την απόφασή τους να αποδράσουν. Πράγματι, τέσσερις μέρες μετά την άφιξή τους στην Πέτρα, καταφτάνει στο Σανατόριο το στέλεχος του Μακεδονικού Γραφείου, Βασίλης Τσουκαλίδης, κρατώντας ένα καλάθι με αυγά δήθεν για να τα πουλήσει. Γίνονται οι σχετικές συνεννοήσεις και οργανώνεται με λεπτομέρειες η απόδραση. Τελικά, από τους 22 φυματικούς κομμουνιστές, θα αποδράσουν μόνο οι 12, εκ των οποίων οι Ιωαννίδης, Σιγανός και Θέος θα κατευθυνθούν προς Αθήνα και οι εννέα, με βάρκα, θα προωθηθούν από την παραλία της Κατερίνης προς Θεσσαλονίκη. Μαζί τους, θα φύγει και ένας φρουρός τους χωροφύλακας για να ανέβει στο βουνό και να γίνει αντάρτης. Και οι υπόλοιποι;

Βασίλης Τσουκαλίδης

Όπως έγραψε ο Μανόλης Σιγανός: «Για τους υπόλοιπους που μείνανε στο Σανατόριο, μάθαμε αργότερα πως τους μετέφεραν στο στρατόπεδο «Παύλου Μελά» στη Θεσσαλονίκη. Εκτελέστηκαν όλοι. Γιατί δεν έφυγαν κι αυτοί, δεν έμαθε κανείς ποτέ». Αναφέρει όμως νωρίτερα, ότι οι υπόλοιποι παρέμειναν στο Σανατόριο γιατί ήταν πολύ άρρωστοι και δεν μπορούσαν να μετακινηθούν. 
Έμεινε επίσης ο Παπαδιαμάντης σαν υπεύθυνος της ομάδας, ο δάσκαλος Βούλγαρης που δεν δέχτηκε, γιατί περίμενε εκείνες τις μέρες να τον επισκεφθούν τα παιδιά του, ο Νικολαίδης που δύο μέρες πριν τη δραπέτευση έπαθε μεγάλη αιμόπτυση, καθώς επίσης και ο Σαραντίδης που ήταν ο σοβαρότερα άρρωστος. Ενώ τέλος δεν έγινε πρόταση να αποδράσουν έξι εξόριστοι φυματικοί που είχαν μεταφερθεί στο Σανατόριο από τη Φολέγανδρο, μεταξύ των οποίων «ο Εβραίος Γκαζές, ο φοιτητής της Ιατρικής Μιχαηλίδης και τέσσερις άλλοι».

(Μανόλης Σιγανός, «Η απόδραση από το Σανατόριο Πέτρας», Εθνική Αντίσταση-επίσημα κείμενα, συλλογή ένατη, Δεκέμβρης 1966, σ. 979-985)

Μία άλλη εκδοχή για την απόδραση, έδωσε ο Μάρκος Βαφειάδης, που σαν μέλος τότε του Μακεδονικού Γραφείου, είχε αποσταλεί στα μέσα Ιουνίου 1942 στο Σανατόριο της Πέτρας, μαζί με τον Σίμο Κερασίδη και τον Βασίλη Τσουκαλίδη για να οργανώσουν την απόδραση όλων των κρατούμενων-νοσηλευόμενων εκεί φυματικών. Όπως εξιστόρησε, με τη βοήθεια του Σιγανού, που μπορούσε να κινηθεί πιο άνετα με πρόσχημα την εξέταση κρατουμένων, οι Βαφειάδης και Κερασίδης συναντήθηκαν με τους Ιωαννίδη και Θέο.

«Τους ανακοινώθηκε η απόφαση της γραμματείας του Μακεδονικού Γραφείου, που ήταν να φύγουν ό λ ο ι  oι σύντροφοι, οι οποίοι ήταν 44. Όμως ο Ιωαννίδης κατηγορηματικά αρνήθηκε να φύγουν όλοι, με το πρόσχημα πως “είναι εττικίνδυνο να φύγουν όλοι γιατί θα τους πάρουν χαμπάρι και θα τους πιάσουν”. Και έβαλε ζήτημα πως θα πρέπει να φύγουν μόνο τρείς, δηλαδή ο ίδιος με τον Θέο και τον Σιγανό. Στις αντιρρήσεις των συντρόφων ότι «δεν μπορούμε να παραβιάσουμε την απόφαση του Μ.Γ., γιατί τους υπόλοιπους συντρόφους που θα μείνουν, θα τους τουφεκίσουν οι γερμανοί, ο Ιωαννίδης αντιτάχθηκε έτσι: “Oι γερμανοί δεν μπορούν να μας τουφεκίσουν γιατί είμαστε κρατούμενοι της Ελληνικής κυβέρνησης!”.

(Μάρκος Βαφειάδης, «Η απόδραση της Πέτρας», περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 49, 10 Ιουλίου 1976, σ.36-37)

Μάρκος Βαφειάδης

Στη βιογραφική του έκθεση προς το ΚΚΕ, που συνέταξε ο Ιωαννίδης τον Ιούλιο του 1951, αν και αναφέρεται στην απόδραση από το Σανατόριο της Πέτρας, δεν κάνει μνεία έστω σ’ αυτό τον διάλογο, λέγοντας ότι «τους υπόλοιπους δέκα δεν τους πήραμε μαζί μας γιατί ήταν βαριά άρρωστοι και δεν θα άντεχαν σε πορεία. Τους Παπαδιαμάντη. Χρονόπουλο και Νικολαίδη που είχαν θετικά πτύελα και τους πρότεινα να έρθουν μαζί μας, δεν δέχτηκαν, γιατί θέλαν να κάτσουν στο Σανατόριο για να σταθεροποιήσουν την κατάσταση της υγείας τους».

(Γιάννης Ιωαννίδης, Αναμνήσεις- Προβλήματα της πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση 1940-1945, Αθήνα 1979, Θεμέλιο, σ. 43)

Πάντως, για να επιστρέψουμε στην εξιστόρηση του Μάρκου Βαφειάδη, σε δεύτερη συνάντηση που έγινε στις αρχές Ιουλίου 1942 στο γραφείο του Σιγανού, αυτή τη φορά ο Ιωαννίδης συμφώνησε να φύγουν εκτός από τους τρεις (Ιωαννίδης, Θέος και Σιγανός) που θα πήγαιναν Αθήνα και άλλοι τέσσερις  οι οποίοι θα κατευθύνονταν προς Θεσσαλονίκης, δηλαδή συνολικά επτά άτομα. Όταν όμως στις 2 τα ξημερώματα της 15^ης Ιουλίου 1942 έγινε η απόδραση, αντί των τεσσάρων προς Θεσσαλονίκη,  εμφανίστηκαν 13 φυματικοί κρατούμενοι, με συνέπεια να δυσκολέψει το έργο της φυγάδευσής τους. Έτσι, πάντα κατά τον Βαφειάδη, στο Σανατόριο παρέμειναν 24 φυματικοί κομμουνιστές, που λίγο μετά οι Γερμανοί τους μετέφεραν στο στρατόπεδο του «Παύλου Μελά» και τους εκτέλεσαν το Μάρτιο του 1943. Και όπως λέει στο τέλος της αφήγησής του:

«Αυτή λοιπόν η κατάληξη, είναι η τραγική πλευρά της περίπτωσης των κρατουμένων συντρόφων στο Σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου, γιατί η θυσία τους αυτή δεν ήταν αναπόφευκτη»

(Μάρκος Βαφειάδης, «Η απόδραση της Πέτρας», περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 49, 10 Ιουλίου 1976, σ.37)

Διαφορετική ημερομηνία και ώρα απόδρασης των φυματικών κρατουμένων από το Σανατόριο της Πέτρας, δίνει ένας από τους τρεις του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ που οργάνωσαν και εκτέλεσαν το σχέδιο, ο Βασίλης Τσουκαλίδης.  Αναφέροντας ότι η έξοδος από το Σανατόριο έγινε στις 10 το βράδυ της 26 Ιουλίου 1942, με τη βοήθεια του χωροφύλακα που ακολούθησε τους δραπέτες. Και προσθέτει λέγοντας ότι η κατοχική ελληνική χωροφυλακή ήταν αυτή που ζήτησε να γίνει μεταφορά των υπόλοιπων φυματικών κομμουνιστών που έμειναν στο Σανατόριο σε άλλο «ασφαλέστερο» χώρο:

«Η χωροφυλακή από τον τρόπο που έγινε η απόδραση, την ερμήνευσε σαν αποτέλεσμα συνεννόησης των κρατουμένων με το χωροφύλακα που έφυγε μαζί τους […] κι έτσι δεν έγινε καμιά σύλληψη, επιβάρυνση ή αντίποινα. Η χωροφυλακή όμως ανέφερε ότι στο Σανατόριο της Πέτρας ήταν πια επισφαλής η φύλαξη κρατουμένων και ζήτησε από το υπουργείο Δικαιοσύνης της κατοχικής κυβέρνησης τη μεταφορά τους στο Ασβεστοχώρι. Η μεταφορά εγκρίθηκε για τις 11 Αυγούστου, καθυστέρησε όμως μέχρι τις 29 Αυγούστου. […] Οι Γερμανοί διατάξανε τη μεταφορά των κρατουμένων στην Πέτρα κομμουνιστών στου «Παύλου Μελά» και όχι στο Ασβεστοχώρι. Στο Σανατόριο έμεινε μόνο ένας, πολύ βαριά άρρωστος. Επίσης στις 29 Αυγούστου, έφθασαν στην Κατερίνη άλλοι 15 άρρωστοι κομμουνιστές από την Ανάφη, που προορίζονταν κι αυτοί για την Πέτρα. Κι’ αυτούς τους μετέφεραν αμέσως στου «Παύλου Μελά». Και οι τριάντα δύο αυτοί αγωνιστές εκτελέστηκαν».

(Βασίλης Τσουκαλίδης, Αναγκαστική αλλαγή καθοδήγησης, Αθήνα 1981, χ.ε., σ.26)

Οι άθλιες για όλους τους κρατούμενους στου «Παύλου Μελά» ομήρους, όπως και για τους κρατούμενους στις άλλες φυλακές της πόλης, αποδείχθηκαν  εξοντωτικές για τους φυματικούς. Πείνα, κακομεταχείριση, έλλειψη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, ήταν η αιτία που πέρα από τις εκτελέσεις οδηγούσαν συχνά στο θάνατο. Οι ειδήσεις για την εφιαλτική αυτή κατάσταση, που μέσω των επισκεπτηρίων συγγενών τους, διοχετεύονταν και εκτός στρατοπέδου, προκαλούσαν την οργή του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Προκηρύξεις με τις οποίες καταγγέλονταν οι συνθήκες κράτησης στου «Παύλου Μελά», κυκλοφόρησαν στη Θεσσαλονίκη, στις 28 Οκτωβρίου 1942, στις οποίες αναγράφονταν και τα συνθήματα «Ζήτω η Ελλάς», «Ζήτω ο Ερυθρός Στρατός», «Ζήτω το ΕΑΜ», «Κάτω οι ληστές», «Κάτω οι δολοφόνοι» κ.α.

(ΙΑΥΕ, Φάκελος 2, Κατοχική Κυβέρνηση (1942), υποφ. Σ/2, Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (ΓΔΜ), ημερήσια δελτία 28^ης Οκτωβρίου, 4^ης Νοεμβρίου 1942)

Η έκκληση για τη σωτηρία των φυματικών του "Παύλου Μελά", όπως δημοσιεύθηκε
στη μυστική εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, οργάνου του ΕΑΜ Μακεδονίας

Ενδεικτική της άθλιας όσο και εξοντωτικής κατάστασης την οποία βίωναν στο στρατόπεδο «Παύλου Μελά» οι φυματικοί κρατούμενοι, είναι και μία έκκληση της οργάνωσης «Εθνική Αλληλεγγύη» Θεσσαλονίκης, που περιέγραφε την ίδια περίοδο τις συνθήκες κράτησης των φυματικών στο στρατόπεδο:

Αδέλφια,

…Οι φυματικοί αγωνιστές κρατούμενοι στο Σανατόριο της Πέτρας, μεταφέρθηκαν χωρίς στρώματα στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά. Με καθημερινές αιμοπτύσεις και δυνατό πυρετό κοιμούνται επί ένα μήνα στο τσιμέντο, πάνω σε εφημερίδες. Από την πείνα και τα βασανιστήρια πέθαναν μέσα σε δύο μήνες 11 και οι περισσότεροι απ’ αυτούς που μείναν ζωντανοί, είναι σκελετωμένοι, σωστές σκιές. Ο αρχιφύλακας και χαφιές των Γερμανών, Γλάστρας, απαντά με ξύλο και μπουντρούμι για το τίποτα. Δεν έχουν τρόφιμα, δεν έχουν ρούχα, σκεπάσματα. Τα λιγοστά τρόφιμα που εξοικονομούν οι οικογένειές τους, τα εμποδίζουν να τους δοθούν, με την κυνική δήλωση «ας πεθάνουν».

(Εφημερίδα Ελευθερία, όργανο του ΕΑΜ Μακεδονίας, παράνομο φύλλο της 28^ης Οκτωβρίου 1942, αριθ, φύλλου 8, αρχείο Σπύρου Κουζινόπουλου)

Η χειρόγραφη αίτηση των φυματικών προ τη Γερμανική Αστυνομία Θεσσαλονίκης

Η Δραματική επιστολή των φυματικών κρατουμένων

Έχοντας πλέον φτάσει σε κατάσταση πλήρους απόγνωσης, οι φυματικοί κρατούμενοι των χιτλερικών στο στρατόπεδο «Παύλου Μελά», αποστέλλουν δραματική έκκληση στην Γερμανική Αστυνομία Θεσσαλονίκης, με ημερομηνία 22 Φεβρουαρίου 1943, περιγράφοντας τις άθλιες και εξοντωτικές συνθήκες κράτησής τους και παρακαλώντας για τη μεταφορά τους σε Σανατόριο.

Έλεγε συγκεκριμένα η επιστολή:

«Αίτησις των εν τω Στρατοπέδω «Παύλος Μελάς» κρατουμένων φυματικών.

Εν Θεσσαλονίκη τη 22-2-1943

Προς την Γερμανικήν Αστυνομίαν Θεσσαλονίκης

                                                                        Ενταύθα

Αξιότιμοι κύριοι,

ΟΙ κάτωθι υπογεγραμμένοι φυματικοί, μεταχθέντες εκ του Σανατορίου της Πέτρας, γνωρίζομεν υμίν και αύθις τα κάτωθι:

Αφ ής ημέρας μετήχθημεν εκ του Σανατορίου, η κατάστασίς μας ολοέν και περισσότερον εχειροτέρευσεν. Κατά το χρονικόν διάστημα της παραμονής μας εν τω Στρατοοπέδω απεβίωσαν δύο εξ ημών, οι Πατεράκος Γεώργιος και Μπουρέκας Νικόλαος, των δε υπολοίπων η θέσις είναι τραγική από πάσης απόψεως. Αιμοπτύσεις, αιματηρά πτύελα και καθημερινός πυρετός είναι τα επακόλουθα της παραμονής μας εν τω Στρατοπέδω, υπό συνθήκας ανεπαρκούς ιατροφαρμακευτικής περιθάλψεως και ανεπαρκούς τροφής δια φυματικούς. Ήδη δε τον τελευταίον καιρόν επεδεινώθη έτι πλέον  η κατάστασίς μας.

Όθεν και πάλιν σας παρακαλούμεν όπως, λαμβάνοντες υπ’ όψιν τα ως άνω εκτεθέντα, διατάξητε την μεταφοράν μας εις Σανατόριον.

                                                                                                Ευπειθέστατοι».

Οι υπογραφές των μελλοθάνατων 

Και κάτω από την έκκληση, είχαν τεθεί τα ονόματα 18 φυματικών κρατουμένων, που ήταν τα ακόλουθα: Πασχάλης Πασχαλίδης, Ξενοφών Κολιός, Χρήστος Πάπογλου, Αριστοτέλης Μοσχονίδης, Ανδρέας Αξαρλής, Παναγιώτης Κουβελιώτης, Μιλτιάδης Τιμογιαννάκης, Δημήτρης Κριτσάς, Νίκος Παπαδιαμάντης, Νίκος Κατσίβελος, Νίκος Χρονόπουλος, Κώστας Βούλγαρης, Γιώργος Βέτας, Γιώργος Νικολαίδης, Παναγιώτης Βουγιουκλίδης, Βαγγέλης Σπανός, Γιώργος Σαραντίδης και Χαράλαμπος Τσίτσος.

(Αντίγραφο της έκκλησης, στο αρχείο Σπύρου Κουζινόπουλο)

Οι … φιλεύσπλαχνοι, ελεήμονες και ανθρωπιστές χιτλερικοί, έσπευσαν να λύσουν «μια για πάντα» το πρόβλημα των φυματικών κρατουμένων, οδηγώντας τους, μαζί με άλλους συγκρατουμένους τους Αναφιώτες και Ακροναυπλιώτες, οκτώ ημέρες αργότερα, στο εκτελεστικό απόσπασμα, στην περιοχή της Μίκρας, και συγκεκριμένα την 1^η Μαρτίου 1943!

Μια συγκλονιστική τελευταία επιστολή

Συγκλονιστική, ήταν η τελευταία επιστολή, που έστειλε από του «Παύλου Μελά», λίγο πριν την εκτέλεσή του, ο 27χρονος φοιτητής της Ιατρικής Πασχάλης Πασχαλίδης. Όπως έγραφε:

«…Από χθες λιγοστέψαμε κατά 11. Πήραν τον Χατζηθεοκλή, τον Αραμπατζάνη, τον Καράσο, τον Γκαζέ κ.α. Τώρα με απόφαση περιμένουμε τη σειρά μας με θάρρος και σκληρή καρδιά. Πασχάλης».

Και λίγο πριν στηθεί μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα και πέσει από τα γερμανικά βόλια, ο Π.Πασχαλίδης φώναξε κατάμουτρα στους χιτλερικούς δήμιους: «.. Ότι και αν κάνετε, η ώρα της καταστροφής σας έφτασε. ΚΙ αν σκοτώσετε εμάς, χιλιάδες άλλοι θα πάρουν τη θέση μας».

 (Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ, Έπεσαν για τη ζωή, Ήρωες μάρτυρες λαϊκών-απελευθερωτικών αγώνων, τόμος 3Β, Αθήνα 1994, έκδοση ΚΚΕ, σ.193)

Ο ήρωας Κώστας Βούλγαρης

O κατάλογος εκτελεσμένων της 1-3-1943

Τα ονόματα των εκτελεσμένων από τους χιτλερικούς την 1^η Μαρτίου 1943, έχουν ως εξής:

-Ανδριώτης Κωνσταντίνος, 45 χρόνων, δάσκαλος, από τη Λήμνο. Αγωνιστής του ΕΑΜ και της Εθνικής Αντίστασης

-Αξαρλής Ανδρέας, 34 χρόνων, από την Καλλίπολη.

-Αστερίου Δημήτριος, 37 χρόνων, δημόσιος υπάλληλος, στέλεχος του ΚΚΕ, από τον Άγιο Κωνσταντίνο Φθιώτιδας

-Βέττας Γεώργιος, 53 χρόνων, από τη Στυλίδα

-Βουγιουκλίδης Παναγιώτης, 30 χρόνων, από την Ανδριανούπολη.

-Βούλγαρης Κώστας, 40 χρόνων, δάσκαλος, από τους Σοφιάδες Δομοκού, στέλεχος του ΚΚΕ, εξόριστος στη Φολέγανδρο, έγκλειστος στην Ακροναυπλία.

-Γούλιος Δημήτριος, 32 χρόνων, καπνεργάτης, από τη Χωριστή Δράμας.

-Δούμας Κωνσταντίνος, 41 χρόνων, από την Άγρα Ροδόπης, εξόριστος από το 1936 στον Άη-Στράτη.

-Ζώτος Δημήτριος, 32 χρόνων, από την Καβάλα, Γραμματέας της «Εργατικής Βοήθειας» Καβάλας.

-Κανάτος Γεώργιος, 30 χρόνων, ΕΛΑΣίτης, από τη Ραψάνη Λάρισας.

Ο ήρωας Παναγιώτης Κουβελιώτης

-Κατσίβελος Νικόλαος, 31 χρόνων, από τη Θάσο.

-Κολιός Ξενοφών, 30 χρόνων, από την Άνω Πέτρα Άρτας, κρατούμενος από το 1938 στην Ακροναυπλία.

-Κριτσάς Δημήτριος, 44 χρόνων, από το Μέτσοβο.

-Κουβελιώτης Παναγιώτης του Γεωργίου, 32 χρόνων, από τον Πήδασο Πύλου Μεσσηνίας, στέλεχος των σταφιδοπαραγωγών.

-Λαζανάς Αθανάσιος, 25 χρόνων, από το Σοφικό Κορινθίας, δικηγόρος, εξόριστος στον Άη-Στράτη

Μάλλιος Μιχάλης του Κωνσταντίνου, 37 χρόνων, από το Δοξάτο Δράμας, έγκλειστος στην Ακροναυπλία από τη δικτατορία Μεταξά που τον παρέδωσε στους Ναζί.

-Μιχελιδάκης Μιχαήλ, 28 χρόνων, από την Κρήτη.

-Μοσχονίδης Αριστοτέλης, 30 χρόνων, από το Λυγμό Μουδανιών.

-Νικολαίδης Γεώργιος του Σπύρου, 46 χρόνων, από τη Μικρά Ασία, κατοικούσε μόνιμα την Κοκκινιά, οικοδόμος, γραμματέας της «Δημοκρατικής Ένωσης Προσφύγων», υποψήφιος δήμαρχος Κοκκινιάς, έγκλειστος στην Ακροναυπλία.

-Οθωνέρος Ονούφριος, 40 χρόνων, από το Πανόραμα

-Πανταζίδης Δημήτρης, 29 χρόνων από τις Σέρρες

-Παπαγαβριήλ Λυσίμαχος, 38 χρόνων, από τη Βιτάστα (Κρηνίδα) Σερρών

Ο ήρωας Νίκος Παπαδιαμάντης

-Παπαδιαμάντης Νικόλαος του Σταύρου, 33 χρόνων, φοιτητής Ιατρικής, από τη Ζίτσα Ιωαννίνων, στέλεχος της ΟΚΝΕ, εξόριστος στον Άη-Στράτη.

-Πάπογλου Χρήστος, 26 χρόνων, από τη Σινώπη, κάτοικος Πειραιά, μέλος του ΚΚΕ

-Πασχαλίδης Πασχάλης, 27 χρόνων, φοιτητής Ιατρικής, από την Αθήνα, στέλεχος της ΟΚΝΕ.

-Σαραντίδης Γεώργιος του Στέλιου, 28 χρόνων, μαθηματικός, από την Καλλιθέα Αθήνας. Η δικτατορία Μεταξά τον είχε κλείσει σε Άη-Στράτη και Ακροναυπλία για να τον παραδώσει στη συνέχεια στους Γερμανούς.

-Σπανός Ευάγγελος, 30 χρόνων, από τη Λάρισα

-Τάσιος Ζήσης του Γεωργίου, 32 χρόνων, από τις Σέρρες

Ο ήρωας Βαγγέλης Ταταρίδης

-Ταταρίδης Ευάγγελος του Δημητρίου, 32 χρόνων, από τα Λάβαρα Έβρου, στέλεχος της ΟΚΝΕ, εξόριστος στην Ανάφη.

-Τιμογιαννάκης Μιλτιάδης, 42 χρόνων, από την Κοκκινιά.

-Τίτος Νικόλαος του Απόστολου, 30 χρόνων, ΕΛΑΣίτης από τη Ραψάνη Λάρισας

-Τόνος Αριστείδης, 48 χρόνων, από τη Μυτιλήνη.

-Τσατσαρής Σωτήρης του Θεοχάρη, 35 χρόνων, από τις Κρανιές.

-Τσιτράκος Γιάννης, από τις Σέρρες

-Τσίτσος Χαράλαμπος, 37 χρόνων, από τη Βουνοπλαγιά Ιωαννίνων.

-Φανούδης Βασίλειος, 45 χρόνων, από την Τένεδο.

-Χρήστου Στέργιος, 17 χρόνων, από την Αθήνα.

-Χρονόπουλος Νικόλαος, 33 χρόνων, από τη Λάβδα Γρεβενών, μόνιμος κάτοικος Θεσσαλονίκης, στέλεχος του ΚΚΕ, πολιτικός κρατούμενος από τη δικτατορία Μεταξά, επί 4 χρόνια στις φυλακές της Κέρκυρας

Και νέος κατάλογος

Σε ένα έγγραφο που απέστειλε εκείνη την περίοδο η Ειδική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης προς τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, αναφέρει ότι την 1^η Μαρτίου 1943 εκτελέστηκαν 46 και όχι μόνο 38 κρατούμενοι, που είχαν μεταφερθεί από του «Παύλου Μελά». Τους υπόλοιπους οκτώ τους είχαν μεταφέρει οι Γερμανοί στον τόπο της εκτέλεσης από άγνωστο μέρος.

Ο ήρωας Μιλτιάδης Τιμογιαννάκης

Αλλά και από τα αρχεία του στρατοπέδου που διασώθηκαν για την ίδια ημέρα, εκτός από τους 38 και τους 8 στο χώρο της Θεσσαλονίκης, αναφέρονται και άλλες εκτελέσεις πατριωτών, χωρίς να μπορεί να ξεχωρίσει κανείς, ποιοι από αυτούς είναι οι οκτώ. Άλλοι εκτελεσθέντες την 1^η Μαρτίου 1943 εκτός από τους 38, αναφέρονται και οι:

-Ανδρεάδης Νικόλαος, 21 χρόνων, από την Ευκαρπία Κιλκίς.

-Αυγετίδης Νικόλαος του Ιωάννη, 23 χρόνων, από τη Μεγάλη Βρύση Κιλκίς,

-Βαφειάδης Λάζαρος, 34 χρόνων, δάσκαλος από τη Φλώρινα, διευθυντής του Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Φλώρινας. Στέλεχος του ΕΑΜ.

-Βαφειάδης Πέτρος του Κωνσταντίνου, 30 χρόνων, κινηματογραφιστής, στέλεχος του ΕΑΜ Φλώρινας.

-Γκούλιος Θεόδωρος του Σταύρου, από τη Θεσσαλονίκη  (οδός Φωτίου 31).

-Ιωαννίδης Αλέξανδρος, 28 χρόνων, από την Τραπεζούντα.

-Κροζώνης Γεώργιος.

-Κρομότης Γεώργιος, 19 χρόνων, από την Τέρπυλο Κιλκίς.

-Μητσικόνας Νικόλαος, 26 χρόνων, από την Τσαρίτσανη.

Ο ήρωας Φωστηρόπουλος

-Παπαγιαννόπουλος Αργύρης του Ιωάννη, από τη Δράμα. Βιοτέχνης. Φυλακισμένος στην Ακροναυπλία από τη δικτατορία Μεταξά που τον παρέδωσε στους Ναζί.

-Ρίσβης Μανόλης, 29 χρόνων, μηχανικός του εργοστασίου ηλεκτρισμού Φλώρινας, στέλεχος του ΕΑΜ.

-Τομίδης Χρυσόστομος.

-Τούρπας Παναγιώτης, από το Σουφλί, δάσκαλος, μέλος του ΚΚΕ, εξόριστος στην Ανάφη.

-Τσακαλής Στέφανος.

-Τσακίρης Νικόλαος.

-Φωστηρόπουλος (…), Παλιός αγωνιστής του ΚΚΕ από την Ανατολική Μακεδονία, εξόριστος στην Ανάφη από τη δικτατορία Μεταξά που τον παρέδωσε στους χιτλερικούς. 
ΑΙΩΝΙΑ ΤΟΥΣ Η ΜΝΗΜΗ